เอวรูเป กาเม อุปคตญฺหิ เต ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตีติ วทนฺติฯ ตตฺถ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยวาเร หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา; ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา; ปกติชหนฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวาติ เตสํ กามานํ วิปริณามสงฺขาตา อญฺญถาภาวาฯ ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ เม นตฺถี’ติ วุตฺตนเยน อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ ตตฺถ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณ โสโก; ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปลกฺขโณ ปริเทโว; กายปฏิปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ; มโนวิฆาตลกฺขณํ โทมนสฺสํ; วิฆาตลกฺขโณ อุปายาโสฯ

วิตกฺกิตนฺติ อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโกฯ วิจาริตนฺติ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺโต วิจาโรฯ เอเตน เอตนฺติ เอเตน วิตกฺเกน จ วิจาเรน จ เอตํ ปฐมชฺฌานํ โอฬาริกํ สกณฺฏกํ วิย ขายติฯ

ปีติคตนฺติ ปีติเมวฯ เจตโส อุปฺปิลาวิตนฺติ จิตฺตสฺส อุปฺปิลภาวกรณํฯ เจตโส อาโภโคติ ฌานา วุฏฺฐาย ตสฺมิํ สุเข ปุนปฺปุนํ จิตฺตสฺส อาโภโค มนสิกาโรติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[944] ฉกฺกนิทฺเทเส ยสฺมา กุทฺโธ วา โกธวเสน, สนฺทิฏฺฐิปรามาสี วา สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตาย กลหํ วิคฺคหํ วิวาทํ อาปชฺชติ, ตสฺมา โกธาทโย ‘วิวาทมูลานี’ติ วุตฺตาฯ

ฉนฺทราคนิทฺเทเส กามเคหสิตตฺตา ฉนฺทราคา เคหสฺสิตา ธมฺมาติ สงฺคหโต วตฺวา ปุน ปเภทโต ทสฺเสตุํ มนาปิเยสุ รูเปสูติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มนาปิเยสูติ มนวฑฺฒนเกสุ อิฏฺเฐสุฯ วิโรธา เอว วิโรธวตฺถูนิฯ อมนาปิเยสูติ อนิฏฺเฐสุฯ

[945] อคารเวสุ อคารโวติ คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ

เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ , นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหายติ, อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ, ปรินิพฺพุเต วา ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ – อยํ สตฺถริ อคารโว นามฯ โย ปน ธมฺมสวเน สงฺฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, น สกฺกจฺจํ คณฺหาติ, น สกฺกจฺจํ วาเจติ – ‘อยํ ธมฺเม อคารโว นามฯ โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สงฺฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ – อยํ สงฺเฆ อคารโว นามฯ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ หิ อคารเว กเต สงฺเฆ อคารโว กโตว โหติฯ ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นามฯ อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นามฯ ทุวิธํ ปฏิสนฺถารํ อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นามฯ

ปริหานิยา ธมฺมาติ ปริหานกรา ธมฺมาฯ กมฺมารามตาติ นวกมฺเม วา จีวรวิจารณาทีสุ วา กมฺเมสุ อภิรติ ยุตฺตปยุตฺตตาฯ ภสฺสารามตาติ ติรจฺฉานกถาวเสน ภสฺเส ยุตฺตปยุตฺตตาฯ นิทฺทารามตาติ นิทฺทาย ยุตฺตปยุตฺตตาฯ สงฺคณิการามตาติ สงฺคณิกาย ยุตฺตปยุตฺตตาฯ สํสคฺคารามตาติ สวนสํสคฺเค, ทสฺสนสํสคฺเค, สมุลฺลาปสํสคฺเค, ปริโภคสํสคฺเค, กายสํสคฺเคติ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค ยุตฺตปยุตฺตตาฯ ปปญฺจารามตาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺเจสุ ยุตฺตปยุตฺตตาฯ

[946] โสมนสฺสุปวิจาราทีสุ โสมนสฺเสน สทฺธิํ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสุปวิจาราฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาฯ โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส อารมฺมณวเสน การณภูตํฯ อุปวิจรตีติ ตตฺถ วิจารปฺปวตฺตเนน อุปวิจรติฯ วิตกฺโก ปน ตํสมฺปยุตฺโต วาติ อิมินา นเยน ตีสุปิ ฉกฺเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[947] เคหสิตานีติ กามคุณนิสฺสิตานิฯ โสมนสฺสานีติ เจตสิกสุขานิฯ โทมนสฺสานีติ เจตสิกทุกฺขานิฯ

อุเปกฺขาติ อญฺญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา เวทนา, อญฺญาณุเปกฺขาติปิ เอตาสํเยว นามํฯ

[948] อตฺถิ เม อตฺตาติ วาติ สพฺพปเทสุ วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ; เอวํ วา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถิ เม อตฺตาติ เจตฺถ สสฺสตทิฏฺฐิ สพฺพกาเลสุ อตฺตโน อตฺถิตํ คณฺหาติฯ สจฺจโต เถตโตติ ภูตโต จ ถิรโต จ; อิทํ สจฺจนฺติ สุฏฺฐุ ทฬฺหภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ นตฺถิ เม อตฺตาติ อยํ ปน อุจฺเฉททิฏฺฐิ, สโต สตฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ วิภวคฺคหณโตฯ อถ วา ปุริมาปิ ตีสุ กาเลสุ อตฺถีติ คหณโต สสฺสตทิฏฺฐิ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว อตฺถีติ คณฺหนฺตี อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ปจฺฉิมาปิ อตีตานาคเตสุ นตฺถีติ คหณโต ‘ภสฺมนฺตา อาหุติโย’ติ คหิตทิฏฺฐิกานํ วิย อุจฺเฉททิฏฺฐิ, อตีเตเยว นตฺถีติ คณฺหนฺตี อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกสฺเสว สสฺสตทิฏฺฐิฯ อตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามีติ สญฺญากฺขนฺธสีเสน ขนฺเธ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย อวเสสกฺขนฺเธ สญฺชานนโต ‘อิมินา อตฺตนา อิมํ อตฺตานํ สญฺชานามี’ติ เอวํ โหติฯ อตฺตนา วา อนตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา อิตเร จตฺตาโร ขนฺเธ อนตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เตสํ ชานนโต เอวํ โหติฯ อนตฺตนา วา อตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํ อนตฺตาติ อิตเร จ จตฺตาโร ขนฺเธ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เตสํ ชานนโต เอวํ โหติฯ สพฺพาปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโยวฯ

วโท เวเทยฺโยติ อาทโย ปน สสฺสตทิฏฺฐิยา เอว อภินิเวสาการาฯ ตตฺถ วทตีติ วโท; วจีกมฺมสฺส การโกติ วุตฺตํ โหติฯ เวทยตีติ เวเทยฺโย; ชานาติ อนุภวติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ ยํ โส เวเทติ ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ โยนิคติฐิตินิวาสนิกาเยสุ อารมฺมเณสุ วาฯ ทีฆรตฺตนฺติ จิรรตฺตํฯ ปจฺจนุโภตีติ ปฏิสํเวทยติฯ น โส ชาโต นาโหสีติ โส อตฺตา อชาติธมฺมโต น ชาโต นาม; สทา วิชฺชมาโน เยวาติ อตฺโถฯ เตเนว อตีเต นาโหสิ, อนาคเตปิ น ภวิสฺสติฯ โย หิ ชาโต โส อโหสิ, โย จ ชายิสฺสติ โส ภวิสฺสตีติฯ

อถวา ‘น โส ชาโต นาโหสี’ติ โส สทา วิชฺชมานตฺตา อตีเตปิ น ชาตุ นาโหสิ , อนาคเตปิ น ชาตุ น ภวิสฺสติฯ นิจฺโจติ อุปฺปาทวยรหิโตฯ ธุโวติ ถิโร สารภูโตฯ สสฺสโตติ สพฺพกาลิโกฯ อวิปริณามธมฺโมติ อตฺตโน ปกติภาวํ อวิชหนธมฺโม กกณฺฏโก วิย นานปฺปการตฺตํ นาปชฺชติฯ เอวมยํ สพฺพาสวทิฏฺฐิ (ม. นิ. 1.17 อาทโย) นาม กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(7.) สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา

[949] สตฺตกนิทฺเทเส ถามคตฏฺเฐน อปฺปหีนฏฺเฐน จ อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต สํโยเชนฺติ ฆเฏนฺตีติ สํโยชนานิฯ สมุทาจารวเสน ปริยุฏฺฐหนฺตีติ ปริยุฏฺฐานานิฯ กามราโคว ปริยุฏฺฐานํ กามราคปริยุฏฺฐานํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

[950] อสตํ ธมฺมา, ลามกฏฺเฐน วา อสนฺตา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมาฯ ราคาทีหิ โทเสหิ ทุฏฺฐานิ จริตานีติ ทุจฺจริตานิฯ เตน เตนากาเรน มญฺญนฺตีติ มานาฯ

[951] ทิฏฺฐินิทฺเทเส รูปีติ รูปวาฯ จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโยฯ มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํฯ กินฺตํ? สุกฺกโสณิตํฯ มาตาเปตฺติเก สมฺภูโต ชาโตติ มาตาเปตฺติกสมฺภโวฯ อิธ รูปกายสีเสน มนุสฺสตฺตภาวํ อตฺตาติ วทติฯ ทุติโย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทิพฺพตฺตภาวํ วทติฯ ทิพฺโพติ เทวโลเก สมฺภูโตฯ กามาวจโรติ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโน ฯ กพฬีการํ ภกฺขยตีติ กพฬีการภกฺโขฯ มโนมโยติ ฌานมเนน นิพฺพตฺโตฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคยุตฺโตฯ อหีนินฺทฺริโยติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย; ยานิ พฺรหฺมโลเก อตฺถิ เตสํ วเสน, อิตเรสญฺจ สณฺฐานวเสเนตํ วุตฺตํฯ อากาสานญฺจายตนูปโคติ อากาสานญฺจายตนภาวํ อุปคโตฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(8.) อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา